Kalendarium, czyli źródło wiedzy o tym co, gdzie i kiedy w Roku Chopinowskim:
- wydarzenia: koncerty, wystawy, spektakle i inne
- relacje
- rozmowy
- Kordegarda CHOPIN 2010
W epoce romantycznej twórcy zaczęli traktować klasyczne formy muzyczne z większą swobodą. Również Fryderyk Chopin adaptował je w sposób bardzo indywidualny; preludia rozwinął do miniaturowych poematów, a scherzom nadał wbrew nazwie (etym. „żarty”) poważny, bardzo dramatyczny charakter. Obok form klasycznych, kompozytor chętnie posługiwał się gatunkami typowymi dla swej epoki, tj. nokturnami, balladami czy pieśniami. Sięgnął także do źródeł muzyki polskiej – ludowych mazurków i mieszczących się w tradycji szlacheckiej polonezów.
W poniższym dziale znajdą Państwo przekrój gatunkowy utworów Fryderyka Chopina, zilustrowany przykładami muzycznymi w brzmieniu historycznym jego epoki. Nagrania pochodzą z serii Dzieł Wszystkich Fryderyka Chopina, wydanej ze szczególną dbałością o zachowanie oryginalnego brzmienia utworów kompozytora przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. Partie fortepianu zostały wykonane na fortepianie Erarda, zbudowanym w Paryżu w 1849 roku oraz Pleyelu – ulubionym instrumencie kompozytora z 1848 roku. Ich charakterystyczne brzmienie pozwala wczuć się w aurę dźwiękową epoki Chopina.
koncert (od wł. concertare – współzawodniczyć) – utwór muzyczny, w którym partia jednego lub kilku solowych instrumentów została przeciwstawiona partii orkiestry. W zależności od instrumentu solowego kompozycja otrzymuje bliższe określenie, np. koncert fortepianowy. W okresie romantyzmu rozwój wirtuozostwa przyczynił się do powstania tzw. koncertu brillant o cechach popisowych. Dzieła takie tworzyli m.in. Johann Nepomuk Hummel, Feliks Mendelssohn-Bartholdy i Fryderyk Chopin. W tradycyjnym, wykształconym w okresie klasycyzmu wzorcu budowy koncertu, składał się on z trzech części, z których skrajne utrzymane były w tempie szybkim, a liryczna środkowa – powolnym.
Fryderyk Chopin skomponował dwa koncerty fortepianowe: e-moll op. 11 i f-moll op. 21. Pierwszy z nich powstał później niż drugi, a ich przestawienie w oznaczeniach opusowych wynika z kolejności publikacji utworów. Koncert f-moll napisany został w latach 1829-1830, a wydany dopiero w roku 1836, natomiast Koncert e-moll powstał w roku 1830, a drukiem ukazał się już w 1833 roku. Oba dzieła skomponował Fryderyk Chopin jeszcze w Warszawie, w ostatnim roku swego pobytu w kraju przed wyjazdem na emigrację. Po raz pierwszy zostały wykonane przez samego kompozytora w warszawskim Teatrze Narodowym w 1830 roku.
Oba dzieła można zaliczyć do najdoskonalszych przykładów koncertów brillant: z dominującą wirtuozowską partią solowego fortepianu, o tradycyjnej budowie 3-częściowej z lirycznymi środkowymi ogniwami i finałami stylizowanymi na ludowe polskie tańce – mazurka w Koncercie f-moll i krakowiaka w Koncercie e-moll.
wariacje (od łac. variatio – zmienność) – utwór muzyczny, w którym wyrazisty i łatwy do zapamiętania temat poddawany jest różnorodnym zmianom (wariacjom). Tematem wariacji może być oryginalna myśl muzyczna, melodia ludowa lub zaczerpnięta z innego utworu, np. aria operowa. Wariacje mogą występować jako samodzielne kompozycje lub też jako część większego, cyklicznego dzieła (np. sonaty).
Jednym z najbardziej znanych utworów Fryderyka Chopina są Wariacje B-dur op. 2 na temat „Là ci darem la mano”, zaczerpnięty z opery Don Giovanni Wolfganga Amadeusza Mozarta. Powstały one jeszcze w okresie studiów kompozytorskich pod kierunkiem Józefa Elsnera w Szkole Głównej Muzyki w 1827 roku. Była to pierwsza kompozycja 17-letniego Chopina przeznaczona na fortepian i orkiestrę, a także pierwszy utwór wydany za granicą – w 1830 roku przez wiedeńską firmę Tobiasa Haslingera. Mimo iż Wariacje op. 2 zaliczane są do młodzieńczych dzieł kompozytora, wyróżnia je ogromna dojrzałość, oryginalność pomysłów i mistrzostwo techniki. To po wysłuchaniu tego dzieła Robert Schumann napisał w 1831 roku w artykule w lipskiej „Allgemeine Zeitung” zatytułowanym Ein Werk II (Opus II) słynne zdanie: Hut ab, meine Herren – ein Genie! (Panowie, kapelusze z głowy, oto geniusz!). Utwór składa się z introdukcji, tematu oraz 6 wariacji, z których ostatnia prowadzi do finałowego, brawurowego poloneza.
Wśród kompozycji solowych w twórczości Chopina znajdziemy siedem wariacji:
Wariacje E-dur na temat piosenki „Der Schweizerbub” z około 1824 roku
Wariacje D-dur na temat pieśni Tomasza Moore'a na 4 ręce z lat 1824-1826
Wariacje E-dur na temat „Non piu mesta” z opery Kopciuszek Gioacchina Rossiniego z lat 1824-1830
zaginione Wariacje F-dur na 4 ręce z około 1827 roku
Wariacje A-dur (Warianty) wydane jako Souvenir de Paganini z 1829 roku
Wariacje B-dur na temat ronda „Jevends des scapulaires” z opery Ludovic Ferdynanda Herolda i Fromentala Halevy'ego op. 12 z 1833 roku
Wariacja E-dur op. 29 A z Hexameronu na temat marsza z opery Purytanie Vincenza Belliniego z lat 1837-1838
fantazja – utwór o nieokreślonej żadnymi schematami budowie, którego charakter uzależniony jest od zastosowanych środków techniki kompozytorskiej. W okresie romantyzmu dużą popularnością cieszyły się fantazje wirtuozowskie, w których wykorzystywano jako tematy znane motywy operowe i ludowe.
Fryderyk Chopin jeszcze w Warszawie, w 1929 roku, skomponował wirtuozowską Fantazję A-dur na tematy polskie op. 13 na fortepian i orkiestrę, w której wprowadził melodię popularnej piosenki Już miesiąc zeszedł, psy się uśpiły z sielanki Laura i Filon Franciszka Karpińskiego, motyw Krakowiaka Karola Kurpińskiego oraz ludową melodię kujawską Jedzie Jasio od Torunia. W roku 1841 powstała natomiast solowa, swobodnie ukształtowana Fantazja f-moll op. 49, uznawana za jeden z najbardziej dojrzałych utworów Chopina i wyraz jego głebokiej osobistej wypowiedzi.
W dorobku kompozytora odnajdziemy również utwory łączące cechy dwu gatunków muzycznych: Fantaisie-Impromptu cis-moll op. 66 na fortepian z 1834 roku (patrz – impromptu) oraz Polonez-Fantazję As-dur op. 61 na fortepian z roku 1846 (patrz – polonez).
rondo (od fr. rondeau – kółko) – utwór muzyczny, którego budowa polega na powtarzaniu wyrazistego tematu, zwanego refrenem, przeplatanego ogniwami kontrastującymi (kupletami). Rondo może występować jako samodzielna kompozycja lub też – częściej – jako część większego, cyklicznego dzieła (np. sonaty, symfonii, koncertu).
W dorobku Fryderyka Chopina forma ronda jako samodzielnej kompozycji obecna jest od początku – jego pierwsze dzieło to Rondo c-moll op. 1 z 1825 roku. Kilka lat później, w 1828 roku, napisał on także Rondo à la Mazur op. 5 oraz najbardziej znane Rondo à la Krakowiak F-dur op. 14 na fortepian i orkiestrę, a także przerobił na dwa fortepiany – wydane jednak dopiero pośmiertnie – Rondo C-dur op. 73. Już po wyjeździe z Warszawy, w 1833 roku powstało kolejne – Rondo Es-dur op. 16.
Rondo jako część dzieła cyklicznego znajdziemy u Chopina m.in. w częściach finałowych obu Koncertów fortepianowych oraz Sonaty h-moll op. 58.
sonata (od wł. sonare – dźwięczeć, brzmieć) – cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, przeznaczona na instrument solowy lub instrument melodyczny i fortepian. W szerszym znaczeniu, jako cykl sonatowy przeznaczony na większą obsadę, stanowi podstawę kształtowania takich dzieł, jak np. kwartet smyczkowy, koncert i symfonia. Zazwyczaj w okresie klasycyzmu i romantyzmu sonata solowa i kameralna składała się z czterech części: pierwszej – szybkiej, drugiej – wolnej, trzeciej – w formie menueta lub scherza oraz finałowej – szybkiej.
Fryderyk Chopin skomponował trzy sonaty fortepianowe oraz jedną na fortepian i wiolonczelę. Najwcześniej, jeszcze w okresie studiów u Józefa Elsnera, w latach 1827-1828 powstała Sonata c-moll op. 4, kolejne – już po wyjeździe kompozytora z kraju. Sonata b-moll op. 35 ze słynnym marszem żałobnym jako III częścią (nota bene napisanym o dwa lata wcześniej o dwa lata niż pozostałe części utworu) ukończona została przez Chopina w 1839 roku. Pięć lat później, w roku 1844, powstało kolejne arcydzieło tego gatunku – Sonata h-moll op. 58. Ostatnie opusowane przez kompozytora dzieło – Sonata g-moll op. 65 na fortepian i wiolonczelę – pochodzi z lat 1845-1847.
ballada – początkowo oznaczała starofrancuską pieśń taneczną (od wł. ballare – tańczyć), w XVIII wieku i okresie romantyzmu występowała jako utwór wokalny z towarzyszeniem instrumentu, a jej tematyka nawiązywała do folkloru i/lub fantastyki. Termin ballada – zastosowany na polu muzyki instrumentalnej po raz pierwszy przez niemieckiego kompozytora Ferdynanda Riesa na początku XIX wieku – odnosi się do utworu o swobodnej budowie. Za twórcę artystycznie rozwiniętej ballady fortepianowej uznaje się Fryderyka Chopina. Jest on autorem czterech ballad: g-moll op. 23 (1835-1836), F-dur op. 38 (1839), As-dur op. 47 (1841) i f-moll op. 52 (1842-43). Forma tych utworów została ukształtowana swobodnie, w zależności od przejawiającej się w danej chwili inwencji i wyobraźni kompozytora. Kompozycje te wyróżnia wielość różnorodnych odcieni emocjonalnych i nastrojów – od sentymentalnych i pogodnych po gwałtowne i dramatyczne.
polonez – uroczysty taniec staropolski, utrzymany w umiarkowanym tempie i metrum 3/4. Wywodzi się od tańca chodzonego (chmielowego), którego korzenie sięgają obrzędowych wiejskich tańców weselnych. Artystyczną jego formę stworzył Michał Kleofas Ogiński, do którego nawiązali następnie Józef Elsner, Karol Kurpiński i Fryderyk Chopin. Polonezy Chopina pod względem stylizacji i wartości artystycznej znacznie przewyższają osiągnięcia innych kompozytorów – są wyrazem kształtowania się stylu narodowego w muzyce polskiej XIX wieku.
Chopin skomponował 16 polonezów na fortepian oraz Andante spianato i Wielki Polonez Es-dur op. 22 na fortepian i orkiestrę, jednak tylko osiem z nich (w tym jedyny orkiestrowy) ukazało się drukiem za jego życia. Utwory te posiadają z reguły formę trzyczęściową z triem, jakkolwiek wykazują także cechy ronda (es-moll op. 26 nr 2), formy sonatowej (Polonez-fantazja As-dur op. 61) czy mazurka (fis-moll op. 44).
nokturn (od fr. nocturne – nocny) – w okresie romantyzmu utwór o charakterze miniatury instrumentalnej, utrzymany w spokojnym nastroju i wyróżniający się śpiewną linią melodyczną. Najczęściej posiadał budowę trzyczęściową typu ABA lub ronda. Twórcą pierwszych nokturnów fortepianowych był irlandzki kompozytor i pianista John Field. Za prawdziwego mistrza tego gatunku uznawany jest jego kontynuator – Fryderyk Chopin, twórca 21 nokturnów (z których wydanych zostało drukiem 18). Utwory polskiego kompozytora wyróżnia wielość i różnorodność odcieni emocji i nastrojów, wyrażanych przede wszystkim liryczną melodyką ubarwioną licznymi ornamentami, częstym tempo rubato oraz subtelną kolorystyką dźwiękową. Nokturny Chopina posiadają również charakterystyczną formę, której istotą jest kontrast tempa (wolne – szybkie – wolne).
scherzo (z wł. żart) – w okresie romantyzmu, w związku z rozwojem liryki instrumentalnej, jako utwór samodzielny (wcześniej stanowiło zazwyczaj część formy cyklicznej) o większych rozmiarach, wyróżniający się zarówno wirtuozerią, jak i głęboką ekspresyjnością występuje przede wszystkim w twórczości Fryderyka Chopina. Skomponował on cztery scherza: h-moll op. 20 (wyd. 1835), b-moll op. 31 (1837), cis-moll op. 39 (1839) i E-dur op. 54 (1842-1843). Kompozycje te posiadają zazwyczaj budowę trzyczęściową, wykazują jednak wpływ innych form: ewolucyjnej (h-moll), sonatowej (b-moll).
impromptu (od łac. in promptu – nagle) – niewielkich rozmiarów utwór wykazujący cechy improwizacji (jak gdyby powstał pod wrażeniem chwili). Zazwyczaj, mimo improwizacyjnego charakteru, ma formę trzyczęściową z wirtuozowskimi, szybkimi ogniwami skrajnymi oraz śpiewnym, wolnym środkowym. Głównymi przedstawicielami impromptu byli Franz Schubert i Fryderyk Chopin. Polski kompozytor napisał cztery takie utwory: cis-moll (1833-1834), As-dur op. 29 (1837), Fis-dur op. 36 (1839) i Ges-dur op. 51 (1842) oraz Fantaisie-Impromptu cis-moll op. 66 (1834).
walc – taniec wirowy pochodzenia niemieckiego, utrzymany w umiarkowanym tempie i metrum 3/4. Początkowo był tańcem podmiejskim, tańczonym w podrzędnych lokalach. Szybko jednak trafił do salonów i sal balowych. W XIX wieku walc o charakterze użytkowym osiągnął szczyt rozwoju w twórczości J. Lannera i obu Straussów. Odrębny, artystyczny typ tego gatunku, reprezentuje poemat taneczny oparty na rytmie walca. Za jego twórcę uznawany jest Carl Maria Weber, a znalazł on kontynuatorów w osobach Franza Schuberta, Roberta Schumanna i Fryderyka Chopina.
Chopin stworzył jedne z najwybitniejszych wzorów stylizacji walca, reprezentujące dwa typy utworów: wirtuozowsko-brawurowe (valse brillante) i melancholijno-liryczne (valse triste). Napisał około 25 utworów tego rodzaju, z których zachowało się 18, a zaledwie 8 przeznaczonych zostało do publikacji: Es-dur op. 18 (1833), 3 walce z op. 34 As-dur, a-moll i F-dur (1835-1838), As-dur op. 42 (1840) i 3 walce z op. 64: Des-dur (zwany „Minutowym”), cis-moll i As-dur (1847).
etiuda (od fr. l’étude – ćwiczenie, studium) – utwór niewielkich rozmiarów na instrument solo, pierwotnie o charakterze pedagogicznym, mający na celu doskonalenie techniki gry. Za twórcę etiudy koncertowej, wyróżniającej się – oprócz błyskotliwej wirtuozerii – także wartością artystyczną, uznawany jest Fryderyk Chopin. W latach 1829-1840 napisał on 27 etiud zebranych w trzech opusach: 12 Etiud op. 10 (1829-1833), 12 Etiud op. 25 (1835-1837) i 3 Nouvelles études (napisane do Méthode des méthodes Moschelesa i Fétisa, 1839-1840). Największe znaczenie posiadają dwa pierwsze opusy. Etiudy Chopina charakteryzuje najwyższy stopień trudności, a każda z nich łączy w sobie określony problem techniczny z indywidualnym pomysłem muzycznym. Stanowią one syntezę ówczesnych zdobyczy techniki fortepianowej, brzmienia, kolorystyki i inwencji kompozytorskiej.
preludium – krótki utwór instrumentalny, początkowo stanowiący wprowadzenie do innej formy muzycznej. Po 1650 roku kompozytorzy włączali go do suity i sonaty da camera, często również zestawiany był z fugą. Cykle preludiów porządkowano czasem według następstwa tonacji (J.S. Bach). W okresie romantyzmu i później preludium występowało także jako samodzielny utwór o charakterze improwizacyjnym. Za twórcę tego rodzaju dzieł jest uznawany Fryderyk Chopin. Skomponował on cykl 24 Preludiów op. 28 (ukończony na Majorce na przełomie 1838 i 1839 roku), wykonywany w całości lub we fragmentach. Utwory w cyklu ułożone są tonacjami według tzw. koła kwintowego (C-dur, a-moll, G-dur, e-moll...). Każde preludium wyróżnia inny pomysł muzyczny, rozmiar, budowa, tempo, brzmienie, nastrój. Te miniaturowe arcydzieła fortepianowe zaliczane są do najpiękniejszych i najważniejszych kompozycji w dorobku Chopina.
mazurek – taniec stylizowany, którego podstawę tworzą polskie tańce ludowe typu mazurowego: mazur, kujawiak i oberek. Ich charakter ma wpływ na cechy utworu: mazur jest żywy i zamaszysty, kujawiak – liryczny i utrzymany w tempie umiarkowanym, a oberek – bardzo szybki i skoczny. Wszystkie utrzymane są w metrum trójdzielnym. Najznakomitszym twórcą mazurków był Fryderyk Chopin. Pisał je przez całe życie – pierwszego skomponował w wieku 14 lat (As-dur op. 7 nr 4), a ostatniego (będącego zresztą ostatnim jego utworem) – krótko przed śmiercią (f-moll op. 68 nr 4). W sumie spod pióra Chopina wyszło prawie 60 mazurków, jednak tylko 41 zawartych jest w 11 opusach. Utwory pochodzące z okresu tzw. warszawskiego miały charakter użytkowy. Te napisane po 1830 roku pisane już były wyłącznie jako utwory artystyczne (nie do tańca). Połączył w nich Chopin własną inwencję z cechami rodzimej muzyki ludowej (cytaty autentycznych melodii wywodzących się z folkloru oraz piosenek popularnych, śpiewanych w miastach). Mazurki charakteryzuje zróżnicowanie pod względem formy, charakteru i tempa. Jedną z ich najważniejszych cech jest tzw. tempo rubato, czyli wprowadzenie swobodnych przyspieszeń i zwolnień tempa.
pieśń – utwór wokalny do tekstu lirycznego. Okres jej największego rozkwitu przypada na czasy romantyzmu, miała swych reprezentantów we wszystkich krajach. Twórcami polskiej pieśni romantycznej są Fryderyk Chopin i Stanisław Moniuszko.
Chopin skomponował 19 pieśni. Pisał je wyłącznie do tekstów poetów polskich, m.in. Stefana Witwickiego, Bohdana Zaleskiego, Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego. Zazwyczaj powstawały one spontanicznie, były wpisywane do albumów dam. Żadnej pieśni kompozytor ostatecznie nie dopracował. Posiadają one różny charakter, wynikający z innego nastroju i treści: od narodowych, nawiązujących do muzyki ludowej, poprzez elegijne, pełne zadumy, po liryczne i sentymentalne.