CHOPIN 2010

koncert (od wł. concertare – współzawodniczyć) – utwór muzyczny, w którym partia jednego lub kilku solowych instrumentów została przeciwstawiona partii orkiestry. W zależności od instrumentu solowego kompozycja otrzymuje bliższe określenie, np. koncert fortepianowy. W okresie romantyzmu rozwój wirtuozostwa przyczynił się do powstania tzw. koncertu brillant o cechach popisowych. Dzieła takie tworzyli m.in. Johann Nepomuk Hummel, Feliks Mendelssohn-Bartholdy i Fryderyk Chopin. W tradycyjnym, wykształconym w okresie klasycyzmu wzorcu budowy koncertu, składał się on z trzech części, z których skrajne utrzymane były w tempie szybkim, a liryczna środkowa – powolnym.

Fryderyk Chopin skomponował dwa koncerty fortepianowe: e-moll op. 11 i f-moll op. 21. Pierwszy z nich powstał później niż drugi, a ich przestawienie w oznaczeniach opusowych wynika z kolejności publikacji utworów. Koncert f-moll napisany został w latach 1829-1830, a wydany dopiero w roku 1836, natomiast Koncert e-moll powstał w roku 1830, a drukiem ukazał się już w 1833 roku. Oba dzieła skomponował Fryderyk Chopin jeszcze w Warszawie, w ostatnim roku swego pobytu w kraju przed wyjazdem na emigrację. Po raz pierwszy zostały wykonane przez samego kompozytora w warszawskim Teatrze Narodowym w 1830 roku.

Oba dzieła można zaliczyć do najdoskonalszych przykładów koncertów brillant: z dominującą wirtuozowską partią solowego fortepianu, o tradycyjnej budowie 3-częściowej z lirycznymi środkowymi ogniwami i finałami stylizowanymi na ludowe polskie tańce – mazurka w Koncercie f-moll i krakowiaka w Koncercie e-moll.

wariacje (od łac. variatio – zmienność) – utwór muzyczny, w którym wyrazisty i łatwy do zapamiętania temat poddawany jest różnorodnym zmianom (wariacjom). Tematem wariacji może być oryginalna myśl muzyczna, melodia ludowa lub zaczerpnięta z innego utworu, np. aria operowa. Wariacje mogą występować jako samodzielne kompozycje lub też jako część większego, cyklicznego dzieła (np. sonaty).

Jednym z najbardziej znanych utworów Fryderyka Chopina są Wariacje B-dur op. 2 na temat „Là ci darem la mano”, zaczerpnięty z opery Don Giovanni Wolfganga Amadeusza Mozarta. Powstały one jeszcze w okresie studiów kompozytorskich pod kierunkiem Józefa Elsnera w Szkole Głównej Muzyki w 1827 roku. Była to pierwsza kompozycja 17-letniego Chopina przeznaczona na fortepian i orkiestrę, a także pierwszy utwór wydany za granicą – w 1830 roku przez wiedeńską firmę Tobiasa Haslingera. Mimo iż Wariacje op. 2 zaliczane są do młodzieńczych dzieł kompozytora, wyróżnia je ogromna dojrzałość, oryginalność pomysłów i mistrzostwo techniki. To po wysłuchaniu tego dzieła Robert Schumann napisał w 1831 roku w artykule w lipskiej „Allgemeine Zeitung” zatytułowanym Ein Werk II (Opus II) słynne zdanie: Hut ab, meine Herren – ein Genie! (Panowie, kapelusze z głowy, oto geniusz!). Utwór składa się z introdukcji, tematu oraz 6 wariacji, z których ostatnia prowadzi do finałowego, brawurowego poloneza.

Wśród kompozycji solowych w twórczości Chopina znajdziemy siedem wariacji:

Wariacje E-dur na temat piosenki „Der Schweizerbub” z około 1824 roku

Wariacje D-dur na temat pieśni Tomasza Moore'a na 4 ręce z lat 1824-1826

Wariacje E-dur na temat „Non piu mesta” z opery Kopciuszek Gioacchina Rossiniego z lat 1824-1830

zaginione Wariacje F-dur na 4 ręce z około 1827 roku

Wariacje A-dur (Warianty) wydane jako Souvenir de Paganini z 1829 roku

Wariacje B-dur na temat ronda „Jevends des scapulaires” z opery Ludovic Ferdynanda Herolda i Fromentala Halevy'ego op. 12 z 1833 roku

Wariacja E-dur op. 29 A z Hexameronu na temat marsza z opery Purytanie Vincenza Belliniego z lat 1837-1838

fantazja – utwór o nieokreślonej żadnymi schematami budowie, którego charakter uzależniony jest od zastosowanych środków techniki kompozytorskiej. W okresie romantyzmu dużą popularnością cieszyły się fantazje wirtuozowskie, w których wykorzystywano jako tematy znane motywy operowe i ludowe.

Fryderyk Chopin jeszcze w Warszawie, w 1929 roku, skomponował wirtuozowską Fantazję A-dur na tematy polskie op. 13 na fortepian i orkiestrę, w której wprowadził melodię popularnej piosenki Już miesiąc zeszedł, psy się uśpiły z sielanki Laura i Filon Franciszka Karpińskiego, motyw Krakowiaka Karola Kurpińskiego oraz ludową melodię kujawską Jedzie Jasio od Torunia. W roku 1841 powstała natomiast solowa, swobodnie ukształtowana Fantazja f-moll op. 49, uznawana za jeden z najbardziej dojrzałych utworów Chopina i wyraz jego głebokiej osobistej wypowiedzi.

W dorobku kompozytora odnajdziemy również utwory łączące cechy dwu gatunków muzycznych: Fantaisie-Impromptu cis-moll op. 66 na fortepian z 1834 roku (patrz – impromptu) oraz Polonez-Fantazję As-dur op. 61 na fortepian z roku 1846 (patrz – polonez).

rondo (od fr. rondeau – kółko) – utwór muzyczny, którego budowa polega na powtarzaniu wyrazistego tematu, zwanego refrenem, przeplatanego ogniwami kontrastującymi (kupletami). Rondo może występować jako samodzielna kompozycja lub też – częściej – jako część większego, cyklicznego dzieła (np. sonaty, symfonii, koncertu).

W dorobku Fryderyka Chopina forma ronda jako samodzielnej kompozycji obecna jest od początku – jego pierwsze dzieło to Rondo c-moll op. 1 z 1825 roku. Kilka lat później, w 1828 roku, napisał on także Rondo à la Mazur op. 5 oraz najbardziej znane Rondo à la Krakowiak F-dur op. 14 na fortepian i orkiestrę, a także przerobił na dwa fortepiany – wydane jednak dopiero pośmiertnie – Rondo C-dur op. 73. Już po wyjeździe z Warszawy, w 1833 roku powstało kolejne – Rondo Es-dur op. 16.

Rondo jako część dzieła cyklicznego znajdziemy u Chopina m.in. w częściach finałowych obu Koncertów fortepianowych oraz Sonaty h-moll op. 58.

sonata (od wł. sonare – dźwięczeć, brzmieć) – cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, przeznaczona na instrument solowy lub instrument melodyczny i fortepian. W szerszym znaczeniu, jako cykl sonatowy przeznaczony na większą obsadę, stanowi podstawę kształtowania takich dzieł, jak np. kwartet smyczkowy, koncert i symfonia. Zazwyczaj w okresie klasycyzmu i romantyzmu sonata solowa i kameralna składała się z czterech części: pierwszej – szybkiej, drugiej – wolnej, trzeciej – w formie menueta lub scherza oraz finałowej – szybkiej.

Fryderyk Chopin skomponował trzy sonaty fortepianowe oraz jedną na fortepian i wiolonczelę. Najwcześniej, jeszcze w okresie studiów u Józefa Elsnera, w latach 1827-1828 powstała Sonata c-moll op. 4, kolejne – już po wyjeździe kompozytora z kraju. Sonata b-moll op. 35 ze słynnym marszem żałobnym jako III częścią (nota bene napisanym o dwa lata wcześniej o dwa lata niż pozostałe części utworu) ukończona została przez Chopina w 1839 roku. Pięć lat później, w roku 1844, powstało kolejne arcydzieło tego gatunku – Sonata h-moll op. 58. Ostatnie opusowane przez kompozytora dzieło – Sonata g-moll op. 65 na fortepian i wiolonczelę – pochodzi z lat 1845-1847.

ballada – początkowo oznaczała starofrancuską pieśń taneczną (od wł. ballare – tańczyć), w XVIII wieku i okresie romantyzmu występowała jako utwór wokalny z towarzyszeniem instrumentu, a jej tematyka nawiązywała do folkloru i/lub fantastyki. Termin ballada – zastosowany na polu muzyki instrumentalnej po raz pierwszy przez niemieckiego kompozytora Ferdynanda Riesa na początku XIX wieku – odnosi się do utworu o swobodnej budowie. Za twórcę artystycznie rozwiniętej ballady fortepianowej uznaje się Fryderyka Chopina. Jest on autorem czterech ballad: g-moll op. 23 (1835-1836), F-dur op. 38 (1839), As-dur op. 47 (1841) i f-moll op. 52 (1842-43). Forma tych utworów została ukształtowana swobodnie, w zależności od przejawiającej się w danej chwili inwencji i wyobraźni kompozytora. Kompozycje te wyróżnia wielość różnorodnych odcieni emocjonalnych i nastrojów – od sentymentalnych i pogodnych po gwałtowne i dramatyczne.

polonez – uroczysty taniec staropolski, utrzymany w umiarkowanym tempie i metrum 3/4. Wywodzi się od tańca chodzonego (chmielowego), którego korzenie sięgają obrzędowych wiejskich tańców weselnych. Artystyczną jego formę stworzył Michał Kleofas Ogiński, do którego nawiązali następnie Józef Elsner, Karol Kurpiński i Fryderyk Chopin. Polonezy Chopina pod względem stylizacji i wartości artystycznej znacznie przewyższają osiągnięcia innych kompozytorów – są wyrazem kształtowania się stylu narodowego w muzyce polskiej XIX wieku.

Chopin skomponował 16 polonezów na fortepian oraz Andante spianato i Wielki Polonez Es-dur op. 22 na fortepian i orkiestrę, jednak tylko osiem z nich (w tym jedyny orkiestrowy) ukazało się drukiem za jego życia. Utwory te posiadają z reguły formę trzyczęściową z triem, jakkolwiek wykazują także cechy ronda (es-moll op. 26 nr 2), formy sonatowej (Polonez-fantazja As-dur op. 61) czy mazurka (fis-moll op. 44).

nokturn (od fr. nocturne – nocny) – w okresie romantyzmu utwór o charakterze miniatury instrumentalnej, utrzymany w spokojnym nastroju i wyróżniający się śpiewną linią melodyczną. Najczęściej posiadał budowę trzyczęściową typu ABA lub ronda. Twórcą pierwszych nokturnów fortepianowych był irlandzki kompozytor i pianista John Field. Za prawdziwego mistrza tego gatunku uznawany jest jego kontynuator – Fryderyk Chopin, twórca 21 nokturnów (z których wydanych zostało drukiem 18). Utwory polskiego kompozytora wyróżnia wielość i różnorodność odcieni emocji i nastrojów, wyrażanych przede wszystkim liryczną melodyką ubarwioną licznymi ornamentami, częstym tempo rubato oraz subtelną kolorystyką dźwiękową. Nokturny Chopina posiadają również charakterystyczną formę, której istotą jest kontrast tempa (wolne – szybkie – wolne).

scherzo (z wł. żart) – w okresie romantyzmu, w związku z rozwojem liryki instrumentalnej, jako utwór samodzielny (wcześniej stanowiło zazwyczaj część formy cyklicznej) o większych rozmiarach, wyróżniający się zarówno wirtuozerią, jak i głęboką ekspresyjnością występuje przede wszystkim w twórczości Fryderyka Chopina. Skomponował on cztery scherza: h-moll op. 20 (wyd. 1835), b-moll op. 31 (1837), cis-moll op. 39 (1839) i E-dur op. 54 (1842-1843). Kompozycje te posiadają zazwyczaj budowę trzyczęściową, wykazują jednak wpływ innych form: ewolucyjnej (h-moll), sonatowej (b-moll).  

impromptu (od łac. in promptu – nagle) – niewielkich rozmiarów utwór wykazujący cechy improwizacji (jak gdyby powstał pod wrażeniem chwili). Zazwyczaj, mimo improwizacyjnego charakteru, ma formę trzyczęściową z wirtuozowskimi, szybkimi ogniwami skrajnymi oraz śpiewnym, wolnym środkowym. Głównymi przedstawicielami impromptu byli Franz Schubert i Fryderyk Chopin. Polski kompozytor napisał cztery takie utwory: cis-moll (1833-1834), As-dur op. 29 (1837), Fis-dur op. 36 (1839) i Ges-dur op. 51 (1842) oraz Fantaisie-Impromptu cis-moll op. 66 (1834).

walc – taniec wirowy pochodzenia niemieckiego, utrzymany w umiarkowanym tempie i metrum 3/4. Początkowo był tańcem podmiejskim, tańczonym w podrzędnych lokalach. Szybko jednak trafił do salonów i sal balowych. W XIX wieku walc o charakterze użytkowym osiągnął szczyt rozwoju w twórczości J. Lannera i obu Straussów. Odrębny, artystyczny typ tego gatunku, reprezentuje poemat taneczny oparty na rytmie walca. Za jego twórcę uznawany jest Carl Maria Weber, a znalazł on kontynuatorów w osobach Franza Schuberta, Roberta Schumanna i Fryderyka Chopina.

Chopin stworzył jedne z najwybitniejszych wzorów stylizacji walca, reprezentujące dwa typy utworów: wirtuozowsko-brawurowe (valse brillante) i melancholijno-liryczne (valse triste). Napisał około 25 utworów tego rodzaju, z których zachowało się 18, a zaledwie 8 przeznaczonych zostało do publikacji: Es-dur op. 18 (1833), 3 walce z op. 34 As-dur, a-moll i F-dur (1835-1838), As-dur op. 42 (1840) i 3 walce z op. 64: Des-dur (zwany „Minutowym”), cis-moll i As-dur (1847).

etiuda (od fr. l’étude – ćwiczenie, studium) – utwór niewielkich rozmiarów na instrument solo, pierwotnie o charakterze pedagogicznym, mający na celu doskonalenie techniki gry. Za twórcę etiudy koncertowej, wyróżniającej się – oprócz błyskotliwej wirtuozerii – także wartością artystyczną, uznawany jest Fryderyk Chopin. W latach 1829-1840 napisał on 27 etiud zebranych w trzech opusach: 12 Etiud op. 10 (1829-1833), 12 Etiud op. 25 (1835-1837) i 3 Nouvelles études (napisane do Méthode des méthodes Moschelesa i Fétisa, 1839-1840). Największe znaczenie posiadają dwa pierwsze opusy. Etiudy Chopina charakteryzuje najwyższy stopień trudności, a każda z nich łączy w sobie określony problem techniczny z indywidualnym pomysłem muzycznym. Stanowią one syntezę ówczesnych zdobyczy techniki fortepianowej, brzmienia, kolorystyki i inwencji kompozytorskiej.

preludium – krótki utwór instrumentalny, początkowo stanowiący wprowadzenie do innej formy muzycznej. Po 1650 roku kompozytorzy włączali go do suity i sonaty da camera, często również zestawiany był z fugą. Cykle preludiów porządkowano czasem według następstwa tonacji (J.S. Bach). W okresie romantyzmu i później preludium występowało także jako samodzielny utwór o charakterze improwizacyjnym. Za twórcę tego rodzaju dzieł jest uznawany Fryderyk Chopin. Skomponował on cykl 24 Preludiów op. 28 (ukończony na Majorce na przełomie 1838 i 1839 roku), wykonywany w całości lub we fragmentach. Utwory w cyklu ułożone są tonacjami według tzw. koła kwintowego (C-dur, a-moll, G-dur, e-moll...). Każde preludium wyróżnia inny pomysł muzyczny, rozmiar, budowa, tempo, brzmienie, nastrój. Te miniaturowe arcydzieła fortepianowe zaliczane są do najpiękniejszych i najważniejszych kompozycji w dorobku Chopina.

mazurek – taniec stylizowany, którego podstawę tworzą polskie tańce ludowe typu mazurowego: mazur, kujawiak i oberek. Ich charakter ma wpływ na cechy utworu: mazur jest żywy i zamaszysty, kujawiak – liryczny i utrzymany w tempie umiarkowanym, a oberek – bardzo szybki i skoczny. Wszystkie utrzymane są w metrum trójdzielnym. Najznakomitszym twórcą mazurków był Fryderyk Chopin. Pisał je przez całe życie – pierwszego skomponował w wieku 14 lat (As-dur op. 7 nr 4), a ostatniego (będącego zresztą ostatnim jego utworem) – krótko przed śmiercią (f-moll op. 68 nr 4). W sumie spod pióra Chopina wyszło prawie 60 mazurków, jednak tylko 41 zawartych jest w 11 opusach. Utwory pochodzące z okresu tzw. warszawskiego miały charakter użytkowy. Te napisane po 1830 roku pisane już były wyłącznie jako utwory artystyczne (nie do tańca). Połączył w nich Chopin własną inwencję z cechami rodzimej muzyki ludowej (cytaty autentycznych melodii wywodzących się z folkloru oraz piosenek popularnych, śpiewanych w miastach). Mazurki charakteryzuje zróżnicowanie pod względem formy, charakteru i tempa. Jedną z ich najważniejszych cech jest tzw. tempo rubato, czyli wprowadzenie swobodnych przyspieszeń i zwolnień tempa.

pieśń – utwór wokalny do tekstu lirycznego. Okres jej największego rozkwitu przypada na czasy romantyzmu, miała swych reprezentantów we wszystkich krajach. Twórcami polskiej pieśni romantycznej są Fryderyk Chopin i Stanisław Moniuszko.

Chopin skomponował 19 pieśni. Pisał je wyłącznie do tekstów poetów polskich, m.in. Stefana Witwickiego, Bohdana Zaleskiego, Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego. Zazwyczaj powstawały one spontanicznie, były wpisywane do albumów dam. Żadnej pieśni kompozytor ostatecznie nie dopracował. Posiadają one różny charakter, wynikający z innego nastroju i treści: od narodowych, nawiązujących do muzyki ludowej, poprzez elegijne, pełne zadumy, po liryczne i sentymentalne.